भारत अपनी अद्भुत जैव विविधता और प्राकृतिक सुंदरता के लिए पूरी दुनिया में प्रसिद्ध है। यहाँ विभिन्न प्रकार के वन, पहाड़, नदियाँ, झीलें और मैदान हैं जो असंख्य वनस्पतियों और जीवों का घर हैं। इन्हें सुरक्षित रखने के लिए भारत सरकार ने राष्ट्रीय उद्यान और वन्यजीव अभयारण्यों की स्थापना की है। आइए जानते हैं कि ये क्या हैं, इनका क्या महत्व है और भारत में इनकी संख्या व सूची क्या है।

राष्ट्रीय उद्यान और वन्यजीव अभयारण्य क्या हैं?

राष्ट्रीय उद्यान (National Park):
राष्ट्रीय उद्यान एक ऐसा संरक्षित क्षेत्र होता है जहाँ वन्यजीवों, पेड़-पौधों और प्राकृतिक सुंदरता की रक्षा की जाती है। इन क्षेत्रों में विकास, खेती, चराई, अवैध शिकार और निजी स्वामित्व पर पूरी तरह से प्रतिबंध होता है। यहाँ केवल पर्यटकों को सीमित संख्या और समय में प्रवेश की अनुमति दी जाती है ताकि वन्यजीवों को कोई परेशानी न हो। राष्ट्रीय उद्यानों का मुख्य उद्देश्य पूरे पारिस्थितिकी तंत्र को सुरक्षित रखना है।

वन्यजीव अभयारण्य (Wildlife Sanctuary):
वन्यजीव अभयारण्य भी एक संरक्षित क्षेत्र होता है, जहाँ जानवरों और पक्षियों को अवैध शिकार या तस्करी से बचाया जाता है। यहाँ जानवर अपने प्राकृतिक वातावरण में स्वतंत्र रूप से रह सकते हैं। अभयारण्यों में कुछ मानवीय गतिविधियों की अनुमति हो सकती है, लेकिन वन्यजीवों की सुरक्षा सर्वोपरि होती है।

इनका महत्व और कार्य

· जैव विविधता का संरक्षण: इन संरक्षित क्षेत्रों में विभिन्न प्रजातियों के पौधे और जानवर सुरक्षित रहते हैं।

· पारिस्थितिकी संतुलन बनाए रखना: इन क्षेत्रों से पर्यावरणीय संतुलन बना रहता है।

· वन्यजीवों की सुरक्षा: अवैध शिकार, तस्करी और मानवीय हस्तक्षेप से वन्यजीवों को बचाया जाता है।

· पर्यटन और शिक्षा: लाखों पर्यटक हर साल इन उद्यानों और अभयारण्यों को देखने आते हैं, जिससे पर्यावरण संरक्षण के प्रति जागरूकता बढ़ती है।

भारत में राष्ट्रीय उद्यान और वन्यजीव अभयारण्यों की संख्या

· राष्ट्रीय उद्यान: 107

· वन्यजीव अभयारण्य: 567

भारत के प्रमुख राष्ट्रीय उद्यानों की सूची

अंडमान और निकोबार द्वीप समूह

1. कैंपबेल बे राष्ट्रीय उद्यान – 1992

2. गैलाथिया बे राष्ट्रीय उद्यान – 1992

3. महात्मा गांधी मरीन (वंडूर) राष्ट्रीय उद्यान – 1983

4. मिडिल बटन आइलैंड राष्ट्रीय उद्यान – 1987

5. माउंट हैरियट राष्ट्रीय उद्यान – 1987

6. नॉर्थ बटन आइलैंड राष्ट्रीय उद्यान – 1987

7. रानी झांसी मरीन राष्ट्रीय उद्यान – 1996

8. सैडल पीक राष्ट्रीय उद्यान – 1987

9. साउथ बटन आइलैंड राष्ट्रीय उद्यान – 1987

आंध्र प्रदेश

10. पापिकोंडा राष्ट्रीय उद्यान – 2008

11. राजीव गांधी (रामेश्वरम) राष्ट्रीय उद्यान – 2005

12. श्री वेंकटेश्वर राष्ट्रीय उद्यान – 1989

अरुणाचल प्रदेश

13. मौलिंग राष्ट्रीय उद्यान – 1986

14. नामदाफा राष्ट्रीय उद्यान – 1983

असम

15. काजीरंगा राष्ट्रीय उद्यान – 1974

16. मानस राष्ट्रीय उद्यान – 1990

17. नामेरी राष्ट्रीय उद्यान – 1998

18. डिब्रू-सैखोवा राष्ट्रीय उद्यान – 1999

19. ओरांग राष्ट्रीय उद्यान – 1999

20. दिहिंग पटकाई राष्ट्रीय उद्यान – 2021

21. रैमोना राष्ट्रीय उद्यान – 2021
बिहार

22. वाल्मीकि राष्ट्रीय उद्यान – 1989

छत्तीसगढ़

23. गुरु घासीदास (संजय) राष्ट्रीय उद्यान – 1981

24. इंद्रावती राष्ट्रीय उद्यान – 1982

25. कांगेर घाटी राष्ट्रीय उद्यान – 1982

गोवा

26. मोलेम राष्ट्रीय उद्यान – 1992

गुजरात

27. गिर राष्ट्रीय उद्यान – 1975

28. वंसदा राष्ट्रीय उद्यान – 1979

29. ब्लैकबक (वेलावदर) राष्ट्रीय उद्यान – 1976

30. मरीन (गल्फ ऑफ कच्छ) राष्ट्रीय उद्यान – 1982

31. रानी बाग राष्ट्रीय उद्यान – 2022

हरियाणा

32. सुल्तानपुर राष्ट्रीय उद्यान – 1989

33. कलेसर राष्ट्रीय उद्यान – 2003

हिमाचल प्रदेश

34. ग्रेट हिमालयन राष्ट्रीय उद्यान – 1984

35. इंद्रकिला राष्ट्रीय उद्यान – 2010

36. खिरगंगा राष्ट्रीय उद्यान – 2010

37. पिन वैली राष्ट्रीय उद्यान – 1987

38. सिम्बलबारा राष्ट्रीय उद्यान – 2010

जम्मू और कश्मीर

39. दाचीगाम राष्ट्रीय उद्यान – 1981

40. किश्तवाड़ राष्ट्रीय उद्यान – 1981

41. सलिम अली (सिटी फॉरेस्ट) राष्ट्रीय उद्यान – 1992

झारखंड

42. बेतला राष्ट्रीय उद्यान – 1986

कर्नाटक

43. बांदीपुर राष्ट्रीय उद्यान – 1974

44. बन्नेरघट्टा राष्ट्रीय उद्यान – 1974

45. कुड्रेमुख राष्ट्रीय उद्यान – 1987

46. नागरहोल (राजीव गांधी) राष्ट्रीय उद्यान – 1988

47. अनशी (डंडेली) राष्ट्रीय उद्यान – 1987

केरल

48. एराविकुलम राष्ट्रीय उद्यान – 1978

49. माथिकेट्टन शोला राष्ट्रीय उद्यान – 2003

50. अनामुडी शोला राष्ट्रीय उद्यान – 2003

51. पंबदुम शोला राष्ट्रीय उद्यान – 2003

52. पेरियार राष्ट्रीय उद्यान – 1982

53. साइलेंट वैली राष्ट्रीय उद्यान – 1984

मध्य प्रदेश

54. बांधवगढ़ राष्ट्रीय उद्यान – 1968

55. फॉसिल राष्ट्रीय उद्यान – 1983

56. इंदिरा प्रियदर्शिनी पेंच राष्ट्रीय उद्यान – 1975

57. कान्हा राष्ट्रीय उद्यान – 1955

58. माधव राष्ट्रीय उद्यान – 1959

59. पन्ना राष्ट्रीय उद्यान – 1981

60. संजय राष्ट्रीय उद्यान – 1981

61. सतपुड़ा राष्ट्रीय उद्यान – 1981

62. वन विहार राष्ट्रीय उद्यान – 1979

63. गांधी सागर राष्ट्रीय उद्यान – 2025

महाराष्ट्र

64. चांदोली राष्ट्रीय उद्यान – 2004

65. गुगामल राष्ट्रीय उद्यान – 1975

66. नवेगांव राष्ट्रीय उद्यान – 1975

67. पेंच (जवाहरलाल नेहरू) राष्ट्रीय उद्यान – 1975

68. संजय गांधी (बोरीवली) राष्ट्रीय उद्यान – 1983

69. ताडोबा राष्ट्रीय उद्यान – 1955

मणिपुर

70. केइबुल लाम्जाओ राष्ट्रीय उद्यान – 1977

मेघालय

71. बालपकरम राष्ट्रीय उद्यान – 1985

72. नोकरेक राष्ट्रीय उद्यान – 1986

मिजोरम

73. मुरलेन राष्ट्रीय उद्यान – 1991

74. फवांगपुई (ब्लू माउंटेन) राष्ट्रीय उद्यान – 1992

नागालैंड

75. इंटांकी राष्ट्रीय उद्यान – 1993

ओडिशा

76. भितरकनिका राष्ट्रीय उद्यान – 1988

77. सिमिलिपाल राष्ट्रीय उद्यान – 1980/2024 (राष्ट्रीय उद्यान घोषित)
 

राजस्थान

78. डेजर्ट राष्ट्रीय उद्यान – 1992

79. केवलादेव घाना राष्ट्रीय उद्यान – 1981

80. मुकुंदरा हिल्स राष्ट्रीय उद्यान – 2006

81. रणथंभौर राष्ट्रीय उद्यान – 1980

82. सरिस्का राष्ट्रीय उद्यान – 1992

सिक्किम

83. खांगचेंदज़ोंगा राष्ट्रीय उद्यान – 1977

तमिलनाडु

84. गुंडी राष्ट्रीय उद्यान – 1976

85. गल्फ ऑफ मन्नार मरीन राष्ट्रीय उद्यान – 1980

86. इंदिरा गांधी (अन्नामलाई) राष्ट्रीय उद्यान – 1989

87. मुदुमलाई राष्ट्रीय उद्यान – 1990

88. मुकुर्थी राष्ट्रीय उद्यान – 1990

तेलंगाना

89. कासु ब्रह्मानंद रेड्डी राष्ट्रीय उद्यान – 1994

90. महावीर हरिना वनस्थली राष्ट्रीय उद्यान – 1994

91. मृगावनी राष्ट्रीय उद्यान – 1994

त्रिपुरा

92. क्लाउडेड लेपर्ड राष्ट्रीय उद्यान – 2007

93. बाइसन (राजबारी) राष्ट्रीय उद्यान – 2007

उत्तर प्रदेश

94. दुधवा राष्ट्रीय उद्यान – 1977

उत्तराखंड

95. जिम कॉर्बेट राष्ट्रीय उद्यान – 1936

96. गंगोत्री राष्ट्रीय उद्यान – 1989

97. गोविंद पशु विहार राष्ट्रीय उद्यान – 1990

98. नंदा देवी राष्ट्रीय उद्यान – 1982

99. राजाजी राष्ट्रीय उद्यान – 1983

100. फूलों की घाटी राष्ट्रीय उद्यान – 1982

पश्चिम बंगाल

101. बक्सा राष्ट्रीय उद्यान – 1992

102. गोरुमारा राष्ट्रीय उद्यान – 1992

103. जलदापारा राष्ट्रीय उद्यान – 2014

104. नियोरा घाटी राष्ट्रीय उद्यान – 1986

105. सिंगलिला राष्ट्रीय उद्यान – 1986

106. सुंदरबन राष्ट्रीय उद्यान – 1984

लद्दाख

107. हेमिस राष्ट्रीय उद्यान – 1981

राज्यवार वन्यजीव अभयारण्यों की सूची

अंडमान और निकोबार द्वीप समूह (97)

1. इंटरव्यू आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

2. लैंडफॉल आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

3. कथबर्ट बे वन्यजीव अभयारण्य

4. बैरन आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

5. चैनल आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

6. पीकॉक आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

7. टर्टल आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

8. साउथ रीफ आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

9. स्पाइक आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

10. स्टुअर्ट आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

11. ट्राईकल आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

12. व्हीलर आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

13. डिफेंस आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

14. डॉट आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

15. डॉटरेल आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

16. बैम्बू आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

17. बतमाला आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

18. ब्लूफिंग आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

19. बोंडोविले आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

20. ब्राउन आइलैंड वन्यजीव अभयारण्य

आंध्र प्रदेश (13)

1. कोरिंगा वन्यजीव अभयारण्य

2. रोल्लापदु वन्यजीव अभयारण्य

3. नागार्जुनसागर-श्रीशैलम वन्यजीव अभयारण्य

4. पोचरम वन्यजीव अभयारण्य

5. कृष्णा वन्यजीव अभयारण्य

6. गुंडला ब्रह्मेश्वरम वन्यजीव अभयारण्य

7. कोल्लेरू पक्षी अभयारण्य

8. नेलापट्टू पक्षी अभयारण्य

9. पुलिकट झील पक्षी अभयारण्य

10. श्री लंकामल्लेश्वर वन्यजीव अभयारण्य

11. कम्बलकोंडा वन्यजीव अभयारण्य

12. कौंडिन्य वन्यजीव अभयारण्य

13. काबिल वन्यजीव अभयारण्य

अरुणाचल प्रदेश (13)

1. पाखुई वन्यजीव अभयारण्य

2. ईटानगर वन्यजीव अभयारण्य

3. कामलांग वन्यजीव अभयारण्य

4. दिबांग वन्यजीव अभयारण्य

5. ईगलनेस्ट वन्यजीव अभयारण्य

6. मेढो वन्यजीव अभयारण्य

7. डिब्रू-सैखोवा वन्यजीव अभयारण्य

8. केइबुल लाम्जाओ (मणिपुर में भी, कुछ स्रोतों में अरुणाचल में भी गिना जाता है, लेकिन वास्तव में मणिपुर में है)

9. तल्ले वैली वन्यजीव अभयारण्य

10. सेशा वन्यजीव अभयारण्य

11. कनई वन्यजीव अभयारण्य

12. डोइमुख वन्यजीव अभयारण्य

13. लेंगा वन्यजीव अभयारण्य

असम (17)

1. गारो पहाड़ी वन्यजीव अभयारण्य

2. पोबितोरा वन्यजीव अभयारण्य

3. नामेरी वन्यजीव अभयारण्य

4. बोर्नादी वन्यजीव अभयारण्य

5. चक्रशिला वन्यजीव अभयारण्य

6. बुराचापोरी वन्यजीव अभयारण्य

7. लाइकावा वन्यजीव अभयारण्य

8. होजई वन्यजीव अभयारण्य

9. पनबारी वन्यजीव अभयारण्य

10. बिल्लीगिरंग वन्यजीव अभयारण्य

11. बोर्दोनिया वन्यजीव अभयारण्य

12. दिहिंग पटकाई वन्यजीव अभयारण्य

13. सोनाई रूपई वन्यजीव अभयारण्य

14. दिपोर बील वन्यजीव अभयारण्य

15. बरखंडी वन्यजीव अभयारण्य

16. बिसोनपोतोरा वन्यजीव अभयारण्य

17. होलोंगापर गिब्बन अभयारण्य

बिहार (12)

1. कैमूर वन्यजीव अभयारण्य

2. भीमबांध वन्यजीव अभयारण्य

3. गौतम बुद्ध वन्यजीव अभयारण्य

4. राजगीर वन्यजीव अभयारण्य

5. उदयपुर वन्यजीव अभयारण्य

6. कावर वन्यजीव अभयारण्य

7. विक्रमशिला गंगा डॉल्फिन अभयारण्य

8. पंट वन्यजीव अभयारण्य

9. गौतम बुद्ध वन्यजीव अभयारण्य (दूसरा भाग)

10. बरौनी वन्यजीव अभयारण्य

11. रामनगर वन्यजीव अभयारण्य

12. कुटुमसर वन्यजीव अभयारण्य

छत्तीसगढ़ (11)

1. सीतानदी वन्यजीव अभयारण्य

2. बारनावापारा वन्यजीव अभयारण्य

3. उदंती-सीतानदी वन्यजीव अभयारण्य

4. तमोर पिंगला वन्यजीव अभयारण्य

5. गोमर्दा वन्यजीव अभयारण्य

6. सैलाना वन्यजीव अभयारण्य

7. भैरमगढ़ वन्यजीव अभयारण्य

8. सामरसोट वन्यजीव अभयारण्य

9. सीतामढ़ी वन्यजीव अभयारण्य

10. बादलखोल वन्यजीव अभयारण्य

11. पामेड वन्यजीव अभयारण्य

गोवा (6)

1. भगवान महावीर वन्यजीव अभयारण्य

2. बोंडला वन्यजीव अभयारण्य

3. मोल्लेम वन्यजीव अभयारण्य

4. कोतिगाओ वन्यजीव अभयारण्य

5. नेत्रावली वन्यजीव अभयारण्य

6. मडेई वन्यजीव अभयारण्य

गुजरात (23)

1. कच्छ रेगिस्तान वन्यजीव अभयारण्य

2. गिर वन्यजीव अभयारण्य

3. नल सरोवर वन्यजीव अभयारण्य

4. जामबुघोडा वन्यजीव अभयारण्य

5. भारतीय वन्य गधा अभयारण्य

6. जेस्सोर स्लोथ बीयर अभयारण्य

7. बरदा वन्यजीव अभयारण्य

8. हिंगोलगढ़ नेचर रिजर्व

9. शूलपनेश्वर वन्यजीव अभयारण्य

10. रतनमहल स्लोथ बीयर अभयारण्य

11. गागा वन्यजीव अभयारण्य

12. मितियाला वन्यजीव अभयारण्य

13. थोल झील पक्षी अभयारण्य

14. कांडला मैंग्रोव वन्यजीव अभयारण्य

15. कंथा वन्यजीव अभयारण्य

16. पोरबंदर पक्षी अभयारण्य

17. सुरपाना वन्यजीव अभयारण्य

18. खिजड़िया पक्षी अभयारण्य

19. बलराम अंबाजी वन्यजीव अभयारण्य

20. पानिया वन्यजीव अभयारण्य

हरियाणा (7)

1. सुल्तानपुर पक्षी अभयारण्य

2. भिंडावास वन्यजीव अभयारण्य

3. खोल-ही-रैतान वन्यजीव अभयारण्य

4. अभयारण्य बिर शिकारगाह

5. छिलचिला झील पक्षी अभयारण्य

6. बिर शिकारगाह वन्यजीव अभयारण्य

7. कलेसर राष्ट्रीय उद्यान

 

हिमाचल प्रदेश (28)

1. बांदली वन्यजीव अभयारण्य

2. कैस वन्यजीव अभयारण्य

3. पोंग बांध झील पक्षी अभयारण्य

4. चैल वन्यजीव अभयारण्य

5. गोविंद सागर वन्यजीव अभयारण्य

6. सिम्बलबारा वन्यजीव अभयारण्य

7. दारंगहाती वन्यजीव अभयारण्य

8. गमगुल सियाबेही वन्यजीव अभयारण्य

9. कुगती वन्यजीव अभयारण्य

10. माहाराणा प्रताप सागर पक्षी अभयारण्य

11. कुगती-वाइल्डलाइफ सैंक्चुअरी

12. मनी-महासु वन्यजीव अभयारण्य

13. शिकारी देवी वन्यजीव अभयारण्य

14. रोहिल्ला वन्यजीव अभयारण्य

15. कुगती-वाइल्डलाइफ सैंक्चुअरी

16. लिप्पा-असरंग वन्यजीव अभयारण्य

17. दरोह वन्यजीव अभयारण्य

18. कुगती-कुगती संरक्षित क्षेत्र

19. शिल्ला वन्यजीव अभयारण्य

20. रूपी भाबा वन्यजीव अभयारण्य

जम्मू और कश्मीर (14)

1. गुलमार्ग वन्यजीव अभयारण्य

2. लिम्बर वन्यजीव अभयारण्य

3. नंदिनी वन्यजीव अभयारण्य

4. ओवेरा-अरु वन्यजीव अभयारण्य

5. हीरपुरा वन्यजीव अभयारण्य

6. काराकोरम वन्यजीव अभयारण्य

7. दाचीगाम वन्यजीव अभयारण्य

8. सलिम अली (सिटी फॉरेस्ट) वन्यजीव अभयारण्य

9. होकरसर वन्यजीव अभयारण्य

10. राजपरियन वन्यजीव अभयारण्य

11. मुगल वन्यजीव अभयारण्य

12. अचनारी वन्यजीव अभयारण्य

13. किश्तवाड़ वन्यजीव अभयारण्य

14. रामनगर वन्यजीव अभयारण्य

झारखंड (11)

1. पलामू वन्यजीव अभयारण्य

2. दाल्मा वन्यजीव अभयारण्य

3. हजारीबाग वन्यजीव अभयारण्य

4. उधवा झील पक्षी अभयारण्य

5. पारसनाथ वन्यजीव अभयारण्य

6. तोपचांची वन्यजीव अभयारण्य

7. लोहरदगा वन्यजीव अभयारण्य

8. गौतम बुद्ध वन्यजीव अभयारण्य

9. लॉर वन्यजीव अभयारण्य

10. कॉल्हाबाड़ी वन्यजीव अभयारण्य

11. महुआडांड़ वन्यजीव अभयारण्य

कर्नाटक (38)

1. भद्रा वन्यजीव अभयारण्य

2. रंगनाथिट्टू पक्षी अभयारण्य

3. तुंगभद्रा वन्यजीव अभयारण्य

4. ब्रह्मागिरी वन्यजीव अभयारण्य

5. दंडेली वन्यजीव अभयारण्य

6. मुकाम्बिका वन्यजीव अभयारण्य

7. आदिचंचुनागिरी वन्यजीव अभयारण्य

8. रामदेवराबेट्टा गिद्ध अभयारण्य

9. घटप्रभा पक्षी अभयारण्य

10. बांकापुर मोर संरक्षण रिजर्व

11. गुडावी पक्षी अभयारण्य

12. कोक्कारे बेल्लूर समुदाय संरक्षित पक्षी अभयारण्य

13. शरावती वन्यजीव अभयारण्य

14. मंडगाद्दे वन्यजीव अभयारण्य

15. आरबी लक्ष्मण राव कावेरी वन्यजीव अभयारण्य

16. सोमेश्वर वन्यजीव अभयारण्य

17. पुश्पगिरि वन्यजीव अभयारण्य

18. जोगिमट्टी वन्यजीव अभयारण्य

19. बिलिगिरी रंगास्वामी मंदिर वन्यजीव अभयारण्य

20. बी.आर. हिल्स वन्यजीव अभयारण्य

केरल (18)

1. पेरियार वन्यजीव अभयारण्य

2. वायनाड वन्यजीव अभयारण्य

3. चिन्नार वन्यजीव अभयारण्य

4. नेय्यर वन्यजीव अभयारण्य

5. चुलानुर मोर अभयारण्य

6. कुमारकोम पक्षी अभयारण्य

7. मंगलावनम पक्षी अभयारण्य

8. थट्टेकड़ पक्षी अभयारण्य

9. कडालुंडी पक्षी अभयारण्य

10. अरलम वन्यजीव अभयारण्य

11. पीची वझानी पक्षी अभयारण्य

12. थेनमाला वन्यजीव अभयारण्य

13. करिमकुलम वन्यजीव अभयारण्य

14. इडुक्की वन्यजीव अभयारण्य

15. मंगलावनम पक्षी अभयारण्य

16. शेंदुरुनि वन्यजीव अभयारण्य

17. पम्बादुम शोला वन्यजीव अभयारण्य

18. चिम्मनी वन्यजीव अभयारण्य

मध्य प्रदेश (24)

1. चंबल वन्यजीव अभयारण्य

2. पालपुर-कुनो वन्यजीव अभयारण्य

3. केन घड़ियाल वन्यजीव अभयारण्य

4. नौरादेही वन्यजीव अभयारण्य

5. घाटीगांव बस्टर्ड अभयारण्य

6. करेरा बस्टर्ड अभयारण्य

7. सैलाना खरमोर अभयारण्य

8. सरदारपुर खरमोर अभयारण्य

9. बोड़ी वन्यजीव अभयारण्य

10. गांधी सागर अभयारण्य

11. रतापानी वन्यजीव अभयारण्य

12. सोन घड़ियाल अभयारण्य

13. पन्ना वन्यजीव अभयारण्य

14. सिंगोरी वन्यजीव अभयारण्य

15. वन विहार अभयारण्य

16. पेंच अभयारण्य

17. बोरी अभयारण्य

18. पचमढ़ी अभयारण्य

19. सतपुड़ा अभयारण्य

20. बागदरा अभयारण्य

महाराष्ट्र (49)

1. तंसा वन्यजीव अभयारण्य

2. मेलघाट वन्यजीव अभयारण्य

3. नवेगांव वन्यजीव अभयारण्य

4. कॉयना वन्यजीव अभयारण्य

5. रेहेकुरी ब्लैकबक अभयारण्य

6. भीमाशंकर वन्यजीव अभयारण्य

7. मायानी पक्षी अभयारण्य

8. ग्रेट इंडियन बस्टर्ड अभयारण्य

9. जैकवाडी पक्षी अभयारण्य

10. जवाहरलाल नेहरू बस्टर्ड अभयारण्य

11. करनाला पक्षी अभयारण्य

12. नायगाव मयूर अभयारण्य

13. नंदुर मध्मेश्वर पक्षी अभयारण्य

14. राधानगरी वन्यजीव अभयारण्य

15. तिपेश्वर वन्यजीव अभयारण्य

16. गौताला-ऑट्रमघाट वन्यजीव अभयारण्य

17. यवतमाल वन्यजीव अभयारण्य

18. पेंच अभयारण्य

19. तोरनमल अभयारण्य

20. वान वन्यजीव अभयारण्य

मणिपुर (7)

1. यांगोउपोक्पी-लोकचाओ वन्यजीव अभयारण्य

2. खोंगजेइंग वन्यजीव अभयारण्य

3. ज़ीरिबाम वन्यजीव अभयारण्य

4. भारोर वन्यजीव अभयारण्य

5. कैबुल लाम्जाओ राष्ट्रीय अभयारण्य

6. जिरीबाम वन्यजीव अभयारण्य

7. लोकचाओ वन्यजीव अभयारण्य

मेघालय (4)

1. नोकरेक वन्यजीव अभयारण्य

2. सिजू वन्यजीव अभयारण्य

3. बालपकरम वन्यजीव अभयारण्य

4. नोंगखिल्लेम वन्यजीव अभयारण्य

मिजोरम (9)

1. दांपा वन्यजीव अभयारण्य

2. नगेंगपुई वन्यजीव अभयारण्य

3. खवंगलुंग वन्यजीव अभयारण्य

4. थलांगतलांग वन्यजीव अभयारण्य

5. लोकाई वन्यजीव अभयारण्य

6. तलिंग हंग वन्यजीव अभयारण्य

7. सिहा वन्यजीव अभयारण्य

8. फुंगपुई वन्यजीव अभयारण्य

9. लेंगतेनग वन्यजीव अभयारण्य

नागालैंड (4)

1. फकिम वन्यजीव अभयारण्य

2. पुलिए बडज़े वन्यजीव अभयारण्य

3. रंगापहाड़ वन्यजीव अभयारण्य

4. सातोई वन्यजीव अभयारण्य

ओडिशा (19)

1. चिल्का पक्षी अभयारण्य

2. नालबाना पक्षी अभयारण्य

3. बैसीपल्ली वन्यजीव अभयारण्य

4. सिमिलिपाल वन्यजीव अभयारण्य (अब राष्ट्रीय उद्यान)

5. बद्रामा वन्यजीव अभयारण्य

6. सुनाबेड़ा वन्यजीव अभयारण्य

7. कपिलास वन्यजीव अभयारण्य

8. लखारी वन्यजीव अभयारण्य

9. कारगोरा वन्यजीव अभयारण्य

10. चंदका-दम्पारा वन्यजीव अभयारण्य

11. हदगढ़ वन्यजीव अभयारण्य

12. कर्जत वन्यजीव अभयारण्य

13. उशाकोठी वन्यजीव अभयारण्य

14. बालुखंड-कोनारिक वन्यजीव अभयारण्य

15. सतकोसिया घोरगांव अभयारण्य

16. गहिरमाथा मरीन अभयारण्य

17. देबरीगढ़ वन्यजीव अभयारण्य

18. चिलिका (नालबाना) पक्षी अभयारण्य

19. मुख्यालिंगा वन्यजीव अभयारण्य

पंजाब (13)

1. हरिके झील पक्षी अभयारण्य

2. कथलौर कुशलियन अभयारण्य

3. तखनी-रहामपुर अभयारण्य

4. अबोहर वन्यजीव अभयारण्य

5. बीर मोती बाग अभयारण्य

6. जखोबाड़ा अभयारण्य

7. कांजली वेटलैंड अभयारण्य

8. केशोपुर-मिआनी अभयारण्य

9. तरन तारन अभयारण्य

10. बिर गिद्ध अभयारण्य

11. बिर बुनियार चीता अभयारण्य

12. बिर दोसांज अभयारण्य

13. बिर भीम चंद अभयारण्य

राजस्थान (25)

1. कुंभलगढ़ वन्यजीव अभयारण्य

2. सीतामाता वन्यजीव अभयारण्य

3. माउंट आबू वन्यजीव अभयारण्य

4. बंद बराठा वन्यजीव अभयारण्य

5. भेंसरोड़गढ़ वन्यजीव अभयारण्य

6. रावली-टोडगढ़ वन्यजीव अभयारण्य

7. जमवा रामगढ़ वन्यजीव अभयारण्य

8. साजनगढ़ वन्यजीव अभयारण्य

9. सरिस्का वन्यजीव अभयारण्य

10. रणथंभौर वन्यजीव अभयारण्य

11. कैलादेवी वन्यजीव अभयारण्य

12. दर्रा वन्यजीव अभयारण्य

13. बस्सी वन्यजीव अभयारण्य

14. स्वरूपसागर वन्यजीव अभयारण्य

15. जयसमंद वन्यजीव अभयारण्य

16. सीतानाथ अभयारण्य

17. फुलवारी की नाल अभयारण्य

18. ताल छापर अभयारण्य

19. रामसागर अभयारण्य

20. रामगढ़ विषधारी अभयारण्य

सिक्किम (7)

1. क्योंगनोसला अल्पाइन वन्यजीव अभयारण्य

2. फंबोंग ल्हो वन्यजीव अभयारण्य

3. मेनम वन्यजीव अभयारण्य

4. कितम पक्षी अभयारण्य

5. बरसी रोडोडेंड्रोन अभयारण्य

6. शिंगबा रोडोडेंड्रोन अभयारण्य

7. मामरंग वन्यजीव अभयारण्य

तमिलनाडु (33)

1. वेदांथंगल पक्षी अभयारण्य

2. मुदुमलाई वन्यजीव अभयारण्य

3. पॉइंट केलिमियर वन्यजीव अभयारण्य

4. इंदिरा गांधी वन्यजीव अभयारण्य

5. कलक्कड़ मुंडनथुराई वन्यजीव अभयारण्य

6. सत्यमंगलम वन्यजीव अभयारण्य

7. ग्रिजल्ड स्क्विरल वन्यजीव अभयारण्य

8. चित्रांगुडी पक्षी अभयारण्य

9. कंजिरनकुलम पक्षी अभयारण्य

10. कूंथनकुलम पक्षी अभयारण्य

11. थिरुप्पुदई-मरुथुर संरक्षित पक्षी अभयारण्य

12. वदुवूर झील पक्षी अभयारण्य

13. वेट्टांगुडी पक्षी अभयारण्य

14. अरियाकुलम पक्षी अभयारण्य

15. कन्याकुमारी वन्यजीव अभयारण्य

16. कोडाईकनाल वन्यजीव अभयारण्य

17. ठन्थाई पेरियार वन्यजीव अभयारण्य

18. कराइकल वन्यजीव अभयारण्य

19. सिरुवानी वन्यजीव अभयारण्य

20. मेगामलाई वन्यजीव अभयारण्य

तेलंगाना (9)

1. कवल वन्यजीव अभयारण्य

2. पोचरम वन्यजीव अभयारण्य

3. इटूरनागरम वन्यजीव अभयारण्य

4. किन्नरासानी वन्यजीव अभयारण्य

5. मंजीरा वन्यजीव अभयारण्य

6. मृगावनी वन्यजीव अभयारण्य

7. नागार्जुनसागर-श्रीशैलम टाइगर रिजर्व (तेलंगाना भाग)

8. एटचमपेट वन्यजीव अभयारण्य

9. कवल टाइगर रिजर्व (अभयारण्य भी)

 

त्रिपुरा (4)

1. गुमती वन्यजीव अभयारण्य

2. रोवा वन्यजीव अभयारण्य

3. सिपाहीजाला वन्यजीव अभयारण्य

4. त्रिशना वन्यजीव अभयारण्य

 

उत्तर प्रदेश (26)

1. चंबल वन्यजीव अभयारण्य

2. हस्तिनापुर वन्यजीव अभयारण्य

3. बखीरा वन्यजीव अभयारण्य

4. नवाबगंज पक्षी अभयारण्य

5. सुर सरोवर पक्षी अभयारण्य

6. पटना पक्षी अभयारण्य

7. समन अभयारण्य

8. समसपुर अभयारण्य

9. सैंडी पक्षी अभयारण्य

10. कैमूर वन्यजीव अभयारण्य

11. किशनपुर वन्यजीव अभयारण्य

12. महावीर स्वामी वन्यजीव अभयारण्य

13. रानीपुर वन्यजीव अभयारण्य

14. सोहेलवा वन्यजीव अभयारण्य

15. बिजनौर वन्यजीव अभयारण्य

16. कतरनियाघाट वन्यजीव अभयारण्य

17. परवत अभयारण्य

18. चंद्रप्रभा वन्यजीव अभयारण्य

19. कुंवरपुर वन्यजीव अभयारण्य

20. सुरहा ताल अभयारण्य

उत्तराखंड (7)

1. अस्कोट वन्यजीव अभयारण्य

2. सोनानदी वन्यजीव अभयारण्य

3. गोविंद वन्यजीव अभयारण्य

4. केदारनाथ वन्यजीव अभयारण्य

5. बिनसर वन्यजीव अभयारण्य

6. नंदा देवी वन्यजीव अभयारण्य

7. मसूरी वन्यजीव अभयारण्य

पश्चिम बंगाल (16)

1. चिंतामणि कर पक्षी अभयारण्य

2. रायगंज कुलिक पक्षी अभयारण्य

3. बालीपुर वन्यजीव अभयारण्य

4. बक्सा वन्यजीव अभयारण्य

5. बोध घाट अभयारण्य

6. चपरमारी वन्यजीव अभयारण्य

7. हल्दीबाड़ी वन्यजीव अभयारण्य

8. जलदापारा वन्यजीव अभयारण्य

9. लोथा वन्यजीव अभयारण्य

10. मुर्शिदाबाद वन्यजीव अभयारण्य

11. रामसागर वन्यजीव अभयारण्य

12. सेनचल वन्यजीव अभयारण्य

13. सिंगलिला वन्यजीव अभयारण्य

14. सुंदरबन वन्यजीव अभयारण्य

15. गोरुमारा वन्यजीव अभयारण्य

16. बीर शिकारगाह अभयारण्य

चंडीगढ़ (2)

1. सुखना झील वन्यजीव अभयारण्य

2. सुखना वन्यजीव अभयारण्य (दोनों एक ही हो सकते हैं, लेकिन कुछ स्रोतों में अलग-अलग गिने जाते हैं)

 

दादरा और नगर हवेली (1)

1. दादरा वन्यजीव अभयारण्य

 

दमन और दीव (1)

1. फुडाम वन्यजीव अभयारण्य

 

दिल्ली (1)

1. आसोला भट्टी वन्यजीव अभयारण्य

लक्षद्वीप (1)

1. पिट्टी पक्षी अभयारण्य

पुडुचेरी (1)

1. ओस्टरली झील वन्यजीव अभयारण्य

लद्दाख (2)

1. चांगथांग वन्यजीव अभयारण्य

2. काराकोरम वन्यजीव अभयारण्य

भारत के राष्ट्रीय उद्यान और वन्यजीव अभयारण्य न केवल जैव विविधता को सुरक्षित रखते हैं, बल्कि पर्यावरण संतुलन को भी बनाए रखते हैं। इन क्षेत्रों में वन्यजीवों की सुरक्षा, पर्यटन और शोध के लिए अनुकूल वातावरण मिलता है। हम सभी का कर्तव्य है कि हम इन प्राकृतिक धरोहरों की रक्षा करें और इनके संरक्षण में अपना योगदान दें।

FAQs

1. भारत में राष्ट्रीय उद्यान और वन्यजीव अभयारण्यों में क्या अंतर होता है?
राष्ट्रीय उद्यानों में मानव गतिविधियाँ जैसे खेती, चराई, और निवास पूरी तरह निषिद्ध होती हैं, जबकि वन्यजीव अभयारण्यों में सीमित मानवीय गतिविधियाँ (जैसे ईंधन संग्रह या तीर्थाटन) की अनुमति दी जा सकती है। दोनों ही संरक्षित क्षेत्र हैं, लेकिन राष्ट्रीय उद्यान अधिक कठोर संरक्षण नियमों के अंतर्गत आते हैं।

2. भारत में कितने राष्ट्रीय उद्यान और वन्यजीव अभयारण्य हैं?
भारत में वर्तमान में 107 राष्ट्रीय उद्यान और 567 वन्यजीव अभयारण्य हैं। इनकी संख्या समय-समय पर बढ़ती रहती है क्योंकि सरकार नई संरक्षित क्षेत्रों की घोषणा करती रहती है।

3. राष्ट्रीय उद्यानों और अभयारण्यों की स्थापना क्यों की जाती है?
इन संरक्षित क्षेत्रों की स्थापना का मुख्य उद्देश्य जैव विविधता का संरक्षण, विलुप्तप्राय प्रजातियों की सुरक्षा, और पारिस्थितिकी तंत्र का संतुलन बनाए रखना होता है। साथ ही ये पर्यावरण शिक्षा और इको-टूरिज्म को भी बढ़ावा देते हैं।

4. क्या आम नागरिक इन राष्ट्रीय उद्यानों और अभयारण्यों में जा सकते हैं?
हाँ, पर्यटक इन स्थलों पर जा सकते हैं लेकिन तय समय, नियमों और सीमाओं के तहत। कुछ क्षेत्रों में सफारी, बर्ड वॉचिंग और गाइडेड टूर की अनुमति होती है, जबकि कुछ स्थान केवल अनुसंधान और संरक्षण हेतु आरक्षित होते हैं।

5. भारत का सबसे पुराना और प्रसिद्ध राष्ट्रीय उद्यान कौन सा है?
भारत का सबसे पुराना राष्ट्रीय उद्यान जिम कॉर्बेट राष्ट्रीय उद्यान है, जिसकी स्थापना 1936 में उत्तराखंड में हुई थी। यह पार्क बंगाल टाइगर के संरक्षण के लिए प्रसिद्ध है और 'प्रोजेक्ट टाइगर' की शुरुआत भी यहीं से हुई थी।